დავით გურამიშვილი (1705-1792)

XVIII ს-ის ქართველი პოეტი, რუსეთში ქართული ემიგრაციის წევრი, მებრძოლი და კულტურული მოღვაწე

 

დავით გურამიშვილი დაიბადა 1705 წელს გორისუბანში. როგორც ადასტურებს უკრაინის არქივებში დაცული დოკუმენტები (კოსარიკი),  მის ოჯახს ჰქონია სასაფლაო და სახლები იოანე ზედაზნელისა და შიო მღვიმის მონასტრებში. თავადთა შთამომავალი აღსაზრდელად ძიძისთვის მიუბარებიათ. პოეტის მთელი შემდგომი ცხოვრება -  ტყვეობა, დამცირება, ემიგრაცია, უცხოობაში სიკვდილი ქვეყნის უაღრესად რთულ, წინააღმდეგობებით სავსე და ტრაგიკულ ბედს ასახავს. ცხრამეტი წლის ჭაბუკს მონაწილეობა მიუღია გორისციხის ბრძოლაში, რომელიც თურქ დამპყრობლებს ჰქონდათ დაკავებული. ამ ბრძოლაში ქართველები დამარცხდნენ, თუმცა პირველი იერიშის დროს წარმატებას მიაღწიეს. ამ ბრძოლის შემდეგ დავით გურამიშვილი აღარ დაბრუნებულა საგურამოში და თავის მოყვრებთან, ქსნის ხეობაში, ლამისყანაში შეუფარებია თავი. სწორედ აქედან გაიტაცეს იგი ლეკებმა 1727-1728 წწ.-ში და წაიყვანეს დაღესტანში, ოსოქოლოში. აქედან პოეტი გაიპარა და შეეკედლა თერგისპირას ახალმოსახლე რუსებს. 1729 წელს იგი სოლარ-ასტრახანის გზით  ჩავიდა მოსკოვში, სადაც შეუერთდა ვახტანგ VI-ის ამალას. თავად დავითის თქმით, მოსკოვში ვახტანგი მასზე ექვსი წლით ადრე ჩავიდა. ამ დროს მეფის ამალა დიდად დამწუხრებული ყოფილა, რადგან მოკლე პერიოდში რუსეთში სამი ხელმწიფე გარდაიცვალა და ვახტანგმა აღარ იცოდა ვისთვის მიემართა.

ქართველები ცხოვრობდნენ ვსეხსვიატსკოეში, სოფელში, რომელიც პეტრე პირველმა უწყალობა ალექსანდრე არჩილის ძე ბაგრატიონს; მისი სიკვდილის შემდეგ ეს ტერიტორია ვახტანგ VI-სა და მის მემკვიდრეებს დარჩათ.

მოსკოვში ჩასვლისთანავე პოეტი ჩაება კულტურულ საქმიანობაში, რომელიც ქართველ ემიგრანტებს უკავშირდება და რომელსაც მრავალმხრივი მიმართულება ჰქონდა. აქვე იმყოფებოდა პოეტის ძმა ქრისტეფორეც. ცნობილია, რომ ვახტანგის ინიციატივით გამართულ პოეტურ პაექრობაში მის მელექსეობას დიდი მოწონება ხვდა წილად. ამის თაობაზე ისევე, როგორც მთელი თავისი ცხოვრებისეული გზის შესახებ, დავითი თავის “დავითიანში” მოგვითხრობს.

დავით გურამიშვილი თავის პოემაში ასახავს იმ იმედსა და ნაღველს, რაც ქართველ ემიგრანტებში სუფევდა რუსეთსა და აზიაში მიმდინარე პოლიტიკური მოვლენების შესაბამისად. აზიის ცხოვრებაში მნიშვნელოვანი ცვლილებების მოლოდინი იყო. დაიწყო ომი ირანსა და თურქეთს შორის. რუსეთმა გადაწყვიტა ესარგებლა მომენტით და მეფე ვახტანგი სამხედრო დავალებით გააგზავნა კასპიის მხარეში. ქართველები სოლაღისაკენ გაემართნენ თბილისში დაბრუნების დიდი იმედით. დავითი ამ მომენტის შესახებ ამბობს: “მოსკოვს ქალაქს მზეს ველოდითო”. ვიდრე ვახტანგი დანიშნულების ადგილამდე ჩააღწევდა, უაღრესად გაძლიერებულმა ირანმა შეძლო არა მარტო თურქეთის დამარცხება, არამედ ის მიწებიც დაიპყრო, რომლებიც მანამადე რუსებს ეჭირათ. ნადირ შაჰის შესახებ, რომელიც მთელ წინა აზიაში გაბატონდა, გურამიშვილი წერს:

 

“ხმლით შეაშინა თურქეთი,

დაღისტანი და ბუხარა;

რუსთ ხელმწიფესაც მოსწერა:

“გამეცა, ბაქოს ნუ ხარა”.

სოლაღს, დარუბანდს, არმოანს,

თქვენ რა ხელი გაქვთ ბაქოსა?

დასაბაქველი მბაქველმან

არც აგრე უნდა ბაქოსა.”

 

ვახტანგმა ბოლო იმედიც დაკარგა და ასტრახანში გადავიდა საცხოვრებლად, გადახვეწილი ქართველები კი ბაქარს ჩააბარა. 1737 წელს იგი გარდაიცვალა. “ვაი, რა ბოძი წაგვექცა, სახლ-კარი თავს დაგვექცაო” – ასე დაიტირა პოეტმა უცხოობაში გარდაცვლილი მეფე.

ამის შემდეგ სხვა ქართველი ემიგრანტების მსგავსად დავითმაც მიიღო რუსეთის ქვეშევრდომობა. 1738 წლიდან იგი ქართველ ჰუსართა პოლკის შეუპოვარი და მამაცი მებრძოლია. (ს. ყუბანეიშვილი, დავით გურამიშვილი ქართველ ჰუსართა პოლკში). ამ პოლკის წევრებს რუსეთის მთავრობამ გადასცა მამულები. დავითმაც მიიღო მამული სამხრეთ უკრაინაში – მირგოროდსა და ზუბოვკაში.

1738-1760 წლებში დავითი აქტიურ მონაწილეობას იღებდა რუსეთის მიერ წარმოებულ ბრძოლებში ოსმალეთის, შვედეთის, პრუსიის წინააღმდეგ. იგი იყო გაუტეხელი, მამაცი მეომარი, მუნდირისა და ფიცის ერთგული. მან წარმატებული სამხედრო კარიერა გაიკეთა, მიაღწია პოდპორუჩიკის ჩინს. პრუსიასთან შვიდწლიანი ომისას (1758-1763) ერთ-ერთ ბრძოლაში,  კიუსტრინის მიდამოებში  დავითი ჭაობში ჩაეფლო და ტყვედ ჩავარდა. იგი მაგდებურგის ციხეში ჩაამწყვდიეს.

ციხეში მას მარჯვენა ხელი დაუზიანებია და თვალთაც დაჰკლებია (გ. ნატროშვილი). 1959 წლამდე მაგდებურგის ციხეში იმყოფებოდა. გათავისუფლების შემდეგ იგი გადაგა სამხედრო სამსახურიდან და თავის ახალგაზრდა მეუღლესთან, ტატიანა ვასილის ასულ ავალიშვილთან ერთად დასახლდა უკრაინაში. აქ მან ხელი მიჰყო მეურნეობას ( “ქერი ვხან და ყანა, ფეტვი”)   და შექმნა თავისი პირმშო - “დავითიანი”. კრებულის შედგენა ჱდავითს უნდა დაეწყო მაგდებურგის ტყვეობამდე. 1774 წლისათვის იგი უკვე დასრულებულია (კ. კეკელიძე). კრებული პოეტმა საქართველოში პოტიომკინის კარზე მყოფ მირიან ბატონიშვილს, ერეკლეს ძეს გამოატანა. სამშობლოს მოწყვეტილი პოეტი  უცხოობაში, მირგოროდში გარდაიცვალა და დაკრძალულია ღვთისმშობლის მიძინების ტაძრის ეზოში.

“დავითიანი” დაცულია ერთადერთი ავტოგრაფული ხელნაწერით, რომელიც ინახება ხელნაწერთა ეროვნულ ფონდში – შ -1598. იგი 1787 წლით თარიღდება.  ხელნაწერი 309 გვერდს მოიცავს. ის, რომ ხელნაწერი ავტოგრაფია, მითითებულია  268-ე და 289-ე გვერდებზე. მასში 286-ე გვერდზე თავად პოეტის ავტოგრაფია. აქვეა მის მიერვე შედგენილი წისქვილისა და სარწყავის მოხაზულობის გეგმა. გეგმის ზემოთ ჩაკრულია ახტირკის ღვთისმშობლის ხატის ნაბეჭდი სურათი. ხელნაწერი შემოუწირავს პეტრე უმიკაშვილს, მასში ამ უკანასკნელის მინაწერებიცაა.

    დავით გურამიშვილი “დავითიანს” თავის პირმშოდ მიიჩნევს:

 

“ამად ვახოტბე, შევკრიბე ცრუის საწუთროს ყბედობა,

 მე ძე არ დამრჩა ბედკრულსა, ე სარის ჩემი ბედობა...

 მე რაც ვშობე, შვილად ვსჯერვარ, ეს თუ მზრდელმან გამიზარდა,

 ვზრდი მომღერლად, მე თუ ჩემი სიმღერა არ გამიზარდა.”

 

“დავითიანი” უაღრესად საინტერესო და მრავალმხრივი კრებულია როგორც შინაარსობრივი, ისე ქართული ვერსიფიკაციის თვალსაზრისით. მასში წარმოდგენილი თხრობა და მოტივები ორგანულადაა დაკავშირებული დავითისა და საქართველოს ძნელბედობასთან, რაც განსაკუთრებული სიცხადით, ისტორიკოსის სიზუსტითა და პოეტური ოსტატობითაა გადმოცემული “ქართლის ჭირში”. ასე უწოდებენ პოემის ერთ ნაწილს, რომელიც მოგვითხრობს XVIII ს-ის 20-ინი – 30-იანი წლების ქართლ-კახეთის ისტორიის, ომებისა და ძმათა შუღლის, ვახტანგ VI-ისა და მისი ამალის  რუსეთში ყოფნის შესახებ. პოემა იწყება ერის სარწმუნოებრივ-ზნეობრივი გადაგვარების აღწერით, რამაც მოიტანა ღვთის სასჯელი – სტიქიური უბედურებანი, გარეშე მტერთა (თურქების, სპარსების, ლეკების, ქისტების და სხვათა) თარეში, შინაური უთანხმოება და მტრობა. გურამიშვილი აღწერს იმ პერიოდს ჩვენი ისტორიისას, როდესაც იკვეთება აუცილებლობა რუსეთთან კავშირისა, თუმცა არ არის ამისათვის მომწიფებული პირობები. პეტრე პირველის გეგმაში, რომელიც ირანზე გალაშქრებას ისახავდა მიზნად ხელსაყრელი მომემტის შერჩევით, ქართლის სამეფოს სამხედრო ძალების გამოყენებას უმნიშვნელოვანესი ადგილი ეჭირა, რაც საქართველოსათვის, ვახტანგ VI-ისა და მისი გარემოცვის ნაწილისათვის ქვეყნის დაბრუნების პერსპექტივასაც ნიშნავდა, თუმცა ამ აზრს არ ეთანხმებოდა ფეოდალთა მნიშვნელოვანი ნაწილი.  მეფის მცდელობამ შედეგი არ გამოიღო  - “ქართლი ოსმალომ დაიპყრო, კახეთი ლეკთა მოლამა”.... პოეტის სტრიქონები მძიმე ემოციითა და პესიმიზმითაა გამსჭვალული.

დავით გურამიშვილს “მართლის თქმა” საკუთარი ზნეობრივი კრედოს რანგში აჰყავს და ამბობს:

 

“მართალს ვიტყვი, შევიქნები

 ტყუილისა მოამბე რად?

 ვერსა ვუქებ საძაგელთა,

უფერულთა პირსაფერად”.

 

პოეტი მკაცრი მამხილებელია და ერის გადარჩენას უპირველესად მის ზნეობრივ განწმენდაში ხედავს. პოემაში ერთმანეთს ერწყმის სიფხიზლე და პესიმიზმი, რეალობა და მისტიკა. პოეტი ღრმადმორწმუნე ადამიანია. მის მიერ გამოყენებული ბიბლიური სახეები, ქრისტიანული სიმბოლოები, ჟღერადობა და რემინისცენციები პოემას განსაკუთრებულ გამომსახველობას, სიღრმესა და პოეტურ ხიბლს მატებს. ისინი უშუალოდ დავითის ფსალმუნებს უკავშირდება და აბრუნებს პოეტს VIII-X ს.-ის ქართულ ტრადიციებათან.

“დავითიანში” მძლავრი ხალხური ნაკადიც იგრძნობა – წინაქრისტიანული ეპოქის კოპალას, ხალხური მითოლოგიის კვალი (“მხიარული ზაფხული” ანუ “ქაცვია მწყემსი”).  მასში, როგორც აღნიშნულია სამეცნიერო ლიტერატურაში, ძველი სლავური ყოფის სურათებიც ირეკლება.

დავითის დიდაქტიკა დიდადაა დავალებული ვახტანგ VI-ის პოეზიით, განსაკუთრებით მისი აპოფთეგმით “სიბრძნე მალაღობელი”. როგორც ცნობილია,  იგი უარესად პოპულარული იყო მოსკოველი ქართველებისათვის. აქ წარმოდგენილია ძველი ბერძენი ფილოსოფოსების აფორიზმები სხვადასხვა საკითხზე. თხზულება უშუალოდ უკავშირდება პოლონელი ავტორის ბენიაშ ბუდნის აპოფთეგმას, რომელიც რუსულ ენაზე თარგმნა პროზით ერასტი თურქესტანიშვილმა, ხოლო შემდეგ იგი გალექსა ვახტანგ VI-მ “სიბრძნე მალაღობელის” სახელით. საგრძნობია არჩილის “ზნეობათა” გავლენაც დავითის პოეზიაზე.

პოეტის წინამორბედთა კვალი განსაკუთრებით იგრძნობა “დავითიანის” ნაწილში, რომელსაც “სწავლა მოსწავლეთა”-ს სახელით ვიცნობთ. პოეტის შეხედულებები სწავლა-აღზრდის საკითხზე “სწავლის მაძებართ”, სიბრძნისოყვარეთ განუყრელი ცოდნის შეძენის საჭიროებასა და აუცილებლობაზე მიუთითებს. ეს თანმყოფი განძი, რომელსაც მცოდნელს ვერავინ შეეცილება, ძნელად მოსაპოვებელია, თუმცა მისი მწარე ძირი “კენწეროში გატკბილდება”. ბრძენი, მცოდნე ადამიანი მყარად მიჰყვება ცხოვრების გზას, რადგან “ჭკვის უკეთესი საქონლად არარა საქონელია”.

“ვსძებნე და ვერა ვპოვე რა, მჯობი ამ სწავლა-მცნებისა;

ბრძენსა აქვს თავისუფლება, სოფელში ყოფნა ნებისა;

ბრძენი სადაც არს დარჩების, საუნჯე თან ექნებისა...”

დავით გურამიშვილის შემოქმედების  უმთავრესი ხაზი და უმთავრესი დამსახურებაც პოეტური სიტყვის ეროვნულ წიაღში დაბრუნებაა. ეს იყო კულტურული გამოღვიძება, რომლის მოთავენი ვახტანგ VI და სულხან-საბა ორბელიანი იყვნენ. თავის კულტურულ წინამორბედად დავითი რუსთაველს მიიჩნევს, “ბრძენ რიტორს”, რომელმაც დარგო ქართული პოეზიის მარადწვანე ხე.

ამასთანავე დავითს მნიშვნელოვანი დამსახურება მიუძღვის ქართული ლექსწყობის ახალი ფორმების შექმნის თვალსაზრისით. იგი გარსევან ჩოლოყაშვილისა და მამუკა ბარათაშვილის სკოლის  ღირსეული წარმომადგენელია. რუსთაველის 16-მარცვლიან და ჩახრუხაულ 20-მარცვლიან ლექსთან ერთად დავითი იყენებს 5, 6, 7, 11, 12 და 14 მარცვლიან ლექსს, ქმნის აკროსტიქულ ლექსებს და ანბანთქებას.

პოეტის ღრმა პესიმიზმი ფართოა და მრავლისმომცველი: ეს არის უიმედობის, უსასოობის მძიმე განცდა, გამოწვეული პირადი, ეროვნული და ზოგადადამიანური ტკივილით. ამავე დროს “დავითიანში” აშკარად იგრძნობა დაუძლეველი სურვილი და ტრფობა სიცოცხლისა, მიწიერი ცხოვრებისა. კაცისა და საწუთროს გაბაასება ადამიანური არსებობის სწორედ ამ მარადიულ დავას წარმოგვიდგენს. პოეტი შთამომავლობას უტოვებს მის ამქვეყნიურ მოსაგონებელს, ტკივილიან პოეზიას, რომელიც “ცოდვის მუხრუჭით შეკრულ” პოეტს შეუკრებია და “ია-ვარდის კონებად” უძღვნია ყრმათათვის.

 

 

           წყაროები და სამეცნიერო ლიტერატურა:

1.         დავითიანი, მე-9 გამოცემა, (რუსთაველის სახ. ქართული ლიტერატურის ინსტიტუტის), თბილისი, 1955

2.         კ. კეკელიძე, ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორია, II, თბილისი, 1981

3.         გიორგი ნატროშვილი, დავით გურამიშვილი, თბილისი, 1943

4.         ვარლამ დონდუა, დავით გურამიშვილი და საქართველოს ისტორია, თბილისი, 1959

5.         ელგუჯა მაღრაძე, ცხოვრება დავით გურამიშვილისა, თბილისი, 1976

6.         დ. კოსარიკი, დავით გურამიშვილი უკრაინაში, თბილისი, 1949

7.         ტრიფონ რუხაძე, “დავითიანის” ლიტერატურული წყაროებისათვის, თბილისი, 1949

8.         ს. ცაიშვილი, დავით გურამიშვილი, თბილისი, 1986

9.         სოლ. ყუბანეიშვილი, დავით გურამიშვილი ქართველ ჰუსართა პოლკში, თბილისი, 1955

10.       მიხ. ჩიქოვანი, დავით გურამიშვილი და ხალხური პოეზია, თბილისი, 1955

11.       გ. ლეონიძე, დავით გურამიშვილი, ქართული ლიტერატურის ისტორია, II, რუსთაველი სახ. ქართული ლიტერატურის ინსტიტუტის გამოცემა, თბილისი, 1966