ივანე მხარგრძელი, XIII საუკუნის I ნახ.
სარგის მხარგრძელის ძე, თამარის კარის წარჩინებული მოხელე, მსახურთუხუცესი, ამირსპასალარი და ათაბაგი, ძმა ზაქარია მხარგრძელისა
მხარგრძელთა საგვარეულომ რამდენიმე ნიჭიერი სახელმწიფო მოღვაწე მისცა ქვეყანას, რომელთა შორის გამოირჩეოდნენ ზაქარია და ივენე მხარგძელები. მათი წინაპრები ყოფილან ქურთები, რომლებსაც სომხური მონოფიზიტობა მიუღიათ. როგორც ვარაუდობენ, დაახლოებით, XI საუკუნის შუა ხანებში დაუტოვებიათ თავიანთი პირველსაცხოვრისი _ “ბაბილონის ქვეყანა” და დასახლებულან ქვემო ქართლში, იმჟამად ტაშირ-ძორაგეტის სომხურ სამეფოში. მემატიანეები ერთხმად აღნიშნავენ მხარგრძელეთა განსაკუთრებულ სიმამაცეს, რის გამოც “დღითი-დღე აღწევდნენ სიმაღლესა და პატივს” (ვარდანი). მხარგრძელები თავდაპირველად ყოფილან ორბელთა ვასალები. ამით აიხსნება სარგის მხარგრძელის მონაწილეობა დემნა უფლისწულის აჯანყებაში, რომელსაც ივანე ორბელი მეთაურობდა. ლორეს ციხეში გამაგრებულ აჯანყებულებს თანდათან შემოეცალნენ მომხრეები და გიორგი მეფეს (გიორგი III) მიუვიდნენ.”... წამოუვიდა დემეტრეს სარგის მხარგრძელი, შვილითა და ძმისწულითა მისითა, ძმა და საყუარელი ორბელთა” გიორგი მეფემ კარგად მიიღო ისინი და “მისცა მისანდობლობა გუარისშვილობისა მისისა” (ისტორიანი და აზმანი).
ყუთლუ-არსლანის დასის გამოსვლის შემდეგ თამარი იწყებს ხელისუფლების განმტკიცებას. ამ დროს იწყება მხარგძელთა აღზევება. დაახლოებით 1190/91 წელს გარდაიცვალა ამირსპასალარი გამრეკელ თორელი. ამ თანამდებობას და მასთან ერთად ლორეს თამარი უწყალობებს სარგის მხარგრძელს. სამეფო კარზე დიდად მირებულნი გახდნენ სარგისის ძეები, ზაქარია და ივანე, “მეფეთათვის ერთგულნი და დიდად გამოცდილნი ლაშქრობათა შინა, კაცნი სახელოვანნი, არამედ სჯულითა სომეხნი იყვნეს”. უფროს ძეს ზაქარიას თამარი დარბაზის ყმად ითაყვანებს. მხარგრძელებმა ერთხელ კიდევ დაამტკიცეს ტახტის ერთგულება გიორგი რუსის ამბოხების დროს. ოთხი მხარგრძელი ერთად იბრძოდა აჯანყებულთა წინააღმდეგ. გიორგი რუსის განდევნის შემდეგ თამარმა ივანე მხარგრძელს მსახურთუხუცესობა და ციხეები _ კაენი და კაეწონი გელაქუნით მიუბოძა, ხოლო ზაქარიას _ ამირსპასალარობა და ქალაქი რუსთავი. ამიერიდან მხარგრძელები არიან თამარის ყველა _ დიდი თუ მცირე ლაშქრობების ავანგარდში. ზაქარიამ და ივანემ გარდატეხა შეიტანეს შამქორის ბრძოლაში _ ისინი ქართველთა მეწინავე ჯარს იმ დროს მიეშველნენ, როდესაც მოწინააღმდეგემ წინამძღოლებს ცხენები დაუხოცა და საბრძოლო წყობა არივ-დარივა.
ბასიანის ბრძოლის შემდეგ საქართველოში ერთ ხანს მშვიდობამ დაისადგურა. მეზობელი მაჰმადიანური ქვეყნები საქართველოზე პირდაპირ იერიშს ვეღარ ბედავდნენ, სამაგიეროდ საქართველოს სამხრეთიდან ურღვევდნენ საზღვარს _ დაიწყეს სომხური პროვინციების რბევა-მიტაცება. ხლათი ირანიდან ხმელთაშუა ზღვისაკენ მიმავალ სავაჭო მაგისტრალზე მდებარეობდა. ამდენად, ხლათის მიმართ საქართველოს სამეფოს გარდა პოლიტიკურისა, ეკონომიკური ინტერესიც ამოძრავებდა. ამ მხარეში ქართველებს ადრეც რამდენჯერმე ულაშქრიათ, მაგრამ წარმატებისათვის ვერ მიღწევიათ. 1208/1209 წელს ქართველთა ჯარი კვლავ გაემათა ხლათისაკენ მაჰმადიანთა ბატონობის წინააღმდეგ აჯანყებული სომხური მოსახლეობის დასახმარებლად. გზად მათ აიღეს არჭეში და შემდეგ ხლათს მიადგნენ. ქალაქი ალყაში მოაქციეს და ის-ის იყო დანებებას აპირებდა, რომ ქალაქის შემოვლის დროს ივანე მსახურთუხუცესის ცხენს თხრილში ფეხი ჩაუვარდა. ხლათის დამცველებმა ეს დაინახეს, სასწრაფოდ გამოცვივდნენ გარეთ და ივანე დაატყვევეს. ივანეს შეპყრობა დიდი შვება მოჰგვარა ქალაქის გამგებელს ნეჯმ ად-დინ აუჰადს, რომელიც მანამადე გარეთ ვერ გმოდიოდა. როდესაც ეს ამბავი ზაქარია მხარგრძელმა შეიტყო, ხლათელებს შეუთვალა, თუ გაბედავთ და ჩემს ძმას რამეს დაუშავებთ, ყველას გაგწყვეტთო. ხლათელებს შეშინებიათ და საზავო მოლაპარაკება გაუმართავთ. მხარეები შეთანხმებულან 30 წლიან ზავზე შემდეგი პირობებით: ივანემ სულთანს მისცა თავისი ასული თამთა, რამდენიმე ციხე, 5000 ტყვე და 100000 დინარი.
ხლათის ზავიდან მოკლე ხანში, დიდმარხვის დროს, დიდი შაბათის მწუხრისას, როდესაც მხარგრძელები ანისში არ იმყოფებოდნენ, არდებილის სულთანი თავს დაესხა ქალაქს და 1200 კაცი გაჟლიტა. სამეფო კარმა გეგუთში შეიტყო ეს ამბავი. ამ დროს დავით სოსლანი გარდაცვლილი იყო. ზაქარია ამირსპასალარი და ივანე მხარგრძელები ანისში ჩავიდნენ და საბრძოლო სამზადისს შეუდგნენ. ლაშქარი ჩუმად იკრიბებოდა, რათა მტერს მისი მოძრაობა შეემჩნია. რამაზანის თვეში ქართულმა ჯარმა არდაველს შეუტია. ქალქი არ მოელოდა თავდასხმას და თითქმის უომრად ჩაბარდა ქართველთა ჯარს. სულთანი და მისი ოჯახი დაატყვევეს. ხელთ იგდეს დიდი ნადავლი. მიზგითში შეკრებილი 12 ათასი მცხოვრები გაწყვიტეს, იმდენივე, რამდენიც ანისში. ასე იძიეს შური ანისისათვის.
არდებილის შემდეგ მხარგრძელთა ჩაგონებით თამარი იღებს უკიდურესად გაბედულ გადაწყვეტილებას _ სპარსეთის სიღრმეში გაგზავნოს ქართველთა მხედრობა, “ რათა ცნან ყოველთა სპათა აღმოსავლეთისათა ძალი და სიმხნე ჩუენი”. თამარის ეს ლაშქრობა მიზნად ისახავდა ლევანტის საერთაშორისო მაგისტრალის სამხრეთის მარშრუტზე (ბაღდდი, ალეპო) კონტროლს. ამ მაგისტრალის ჩრდილოეთი მარშრუტის (თავრიზ-ტრაპოზონი) საკითხი თამარმა ტრაპიზონის იმპერიის დაარსების დროს გადაჭრა.
სპარსეთის ლაშქრობის შემდეგ ზაქარია მხარგრძელი მალე გარდაიცვალა. ზაქარიას გარდაცვალების შემდეგ თამარმა ივანეს უბოძა ამირსპასალარობა. ივანემ მეფეს გამოსთხოვა ათაბაგობა, “რომელი მამად და გამზრდელად მეფეთა და სულტანთა იწოდების”. ამრიგად, ივანეს ორი დიდი პატივი მიენიჭა, რომელთა ფლობამ იგი მეფის შემდეგ პირველ პირად აქცია (შემდგომში ამ თანამდებობამ დაასუსტა მწიგნობარ-ჭყონდიდლის სახელო). მალე ივანე მხარგრძელმა კიდევ ერთი ბრძოლა გადაიხადა ქვეყნის შიგნით, აჯანყებული მთეულების დასამორჩილებლად, რომლებიც ეწინააღმდეგებოდნენ ბარის ინსტიტუტების მთაში შეტანას.
ლაშა-გიორგის მეფობის დროს ივანე მხარგრძელი სამეფოს უპირველესი მოხელე იყო, მაგრამ იგიც, როგორც თამარის დროინდელი სხვა დიდებულები, უკმაყოფილო ყოფილა ახალგაზრდა მეფის მიდრეკილებით _ თავის ირგვლივ შემოეკრიბა თავისი “თანამოჰასაკეები”. ამის გამო აღმზრდელს თითქოს რამდენჯერმე უმხელია კიდეც თავისი აღზრდილი, მაგრამ ვერაფერს გამხდარა. მეტიც, განძის ბრძოლა ისე გადაიხადა ლაშამ, რომ იქვე მყოფ გამოცდილ ამირსპასალარს არაფერს დაეკითხა. ივანე ჩაბმული ყოფილა დიდ სამზადისში ჯვაროსანთა ლაშქრობაში მონაწილეობისათვის, როდესაც მონღოლთა პირველი რაზმები გამოჩენილან, ამაზე იუწყება მისი წერილი ჰონორიუს III-სთან. და მაინც, XIII საუკუნის 20-იანი წლების დასაწყისში, უკვე ასაკში შესული ივანე მხარგრძელი აქტიურ სახელმწიფო საქმიანობას თითქოს ვეღარ ახერხებდა. ახლად გამეფებულმა რუსუდან მეფემ ისევ ივანე ამოიყენა გვერდით, მას ჩააბარა “დროშა სვიანი” და ჯალალედინთან ბრძოლის ორგანიზება დაავალა. 1225 წელს, გარნისთან ბრძოლაში ქართველთაA ჯარი საასტიკად დამარცხდა. ამ დამარცხებაში ჟამთააღმწერელი სწორედ ივანე ათბაგს სდებს ბრალს. ორი წლის შემდეგ ივანე ათაბაგი გარდაიცვალა. იგი დაკრძალეს მისსავე მამულში, სანაინის საგვარეულო მონასტერში.
საქართველოს სამეფო კარზე მმხარგრძელთა აღზევებისათვის ხელი არ შეუშლია მათ სომხურ აღმსარებლობას. ასეთი იყო იმ დროის ქართული სახელმწიფოს პოლიტიკა, მაგრამ, როგორც ჩანს, მაღალი სამღვდელოება მაინც ათვალწუნებით უყურებდა ძმებს. ერთ-ერთი ჟამისწირვის დროს, რომელსაც მთელი სამეფო კარი ესწრებოდა, ზაქარია მხარგრძელს სხვა დამსწრეთა მსგავსად სეფისკვერის აღება უცდია შესაჭმელად. კათალიკოსმა იოანემ იგი ამხილა “ცრუ სარწმუნოებისათვის” და აუკრძალა სეფისკვერის შეხება. ამ შემთხვევის შემდეგ, ზაქარიას ინიციატივით, სამეფო კარზე გამართულა ქართველ-სომეხ სამღვდელოთა კრება, რომელზედაც სარწმუნოებრივი პაექრობა გაიმართა. პაექრობა დასრულდა ქართველთა გამარჯვებით. ამის შემდეგ ივანე მხარგრძელი ქართველთა სარწმუნოებაზე მოინათლა და დიოფიზიტობა სავალდებულო გახადა ახპატის, ახტალის და სანაინის მონასტრებში. “ივანემ, შეცდენილმა თამარ დედოფლის მიერ, სარწმუნოება შეიცვალა, ამას მოჰყვა ივანეს შემდგომი წარუმატებლობაო” _ ასე აცხადებს სომეხი ისტორიკოსი ვარდანი (მას მხედველობაში აქვს ივანეს დატყვევება ხლათის ალყის დროს). ახტალის მონასტერს ივანეს ინიციატივით მოუხატავთ ქართველ წმინდანთა გამოსახულებებით.
გიორგი III-ისა და თამარის დროს მხარგრძელები უდიდესი მემამულეები გახდნენ. მათ ხელში გადავიდა საქართველოდან განდევნილ ორბელთა სამკვიდრო და სამოხელეო მამულები, გარდა ამისა, მათ ეპყრათ ქვემო ქართლი, სამხრეთ-აღმოსავლეთ საქართველოს და შემოერთებული სომხეთის ვრცელი მიწა-წყალი. დროთა განმავლობაში მხარგრძელთა სახლი რამდენიმე შტოდ გაიყო. ზაქარიას სახლს ეკუთვნოდა: ქართლში ლორე-ტაშირი, რუსთავი, სომხეთში შირაკი, აირარატი, სივნიეთი, არცახი, უტიქი, გელაქუნი; ივანეს სახლს _ ქვემო ქართლის ნაწილი, სომხეთში ვასპურაკანის (დვინის მხარე); გაგელ-მხარგრძელებს ეპყრათ გაგი ქურდვაჭრით (განძამდე) და შამქორი მისი მიმდებარე მიწებით, თმოგველ მხარგრძელებს _ ჯავახეთში თმოგვის მხარე.
მხარგრძელების განკარგულებაში იყო მრავალი ქალაქი, სოფელი, ციხე-სიმაგრე, მონასტრები. ზაქარიას სახლში სამემკვიდრეოდ დარჩა მანდატურთუხუცესობა, ივანეს სახლში კი ამირსპასალარობა და ათაბგობა.
ზაქარია და ივანე, მხარგრძელთა საგვარეულოს ყველაზე თვალსაჩინო წარმომადგენლები, საუკეთესოდ განასახიერებდნენ შუა საუკუნეების სამხედრო მოღვაწის ტიპს. “კაცი გულუხვი, ომისმოყვარე და მლოცველი”_ ასე ახასიათებს სომეხი მემატიანე ერთ-ერთ მხარგრძელს. ამ დახასიათებაში ჩატეულია ეპოქის სულისკვეთება, გემოვნება და ღირებულებითი საზომები, რომელთა რეალიზაცია ადამიანისაგან უკიდურესი დაჭიმულობის ზღვარზე ცხოვრებას მოითხოვდა. შუა საუკუნეების ქართული სახელმწიფოს ძლიერება ასეთი ტიპის ადამიანების მხრებზე იდგა. ქვეყნისათვის თავდადების, ბრძოლებში გამოჩენილი სიმამაცის და სამხედრო გამჭრიახობის წყალობით მხარგრძელებმა დიდი წვლილი შეიტანეს თამარის დროინდელი ქართული სახელმწიფოს ძლევამოსილებაში.
წყაროები და სამეცნიერო ლიტერატურა:
1. ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი, ბასილი ეზოსმოძღვარი, ლაშა-გიორგის დროინდელი მემატიანე, ჟამთააღმწერელი/ ქართლის ცხოვრება, II. 1959.
2. გრიგოლ აკანელი, მოისართA ტომის ისტორია, ნ. შოშიაშვილის გამოცემა, თბილისი, 1961;
3. ვარდან არეველცი, მსოფლიო ისტორია, ძველი სომხურიდან თარგმნეს ნოდარ შოშიაშვილმა და ეკა კვაჭანტირაძემ, არტანუჯი, 2002.
4. კირაკოს განძაკეცი, ისტორია, მ.1976. (რუსულ ენაზე).
5. მიხეილ თამარაშვილი, ქართული ეკლესიის ისტორია, “კანდელი”, 1995;
6. ივ. ჯავახიშვილი, ქართველი ერის ისტორია, ტ. II, თბილისი, 1983.
7. ლევან მუსხელიშვილი, ვაჰანის ქვაბთა განგება, ტფილისი, 1939.
8. შ. მესხია, საშინაო პოლიტიკური ვითარება და სამოხელეო წყობა XII საუკუნის საქართველოში, თბილისი, 1979.
9. ნ.შოშიაშვილი, მხარგრძელები, ქსე, ტ.7.თბილისი, 1984.
10. მ. ლორთქიფანიძე, საქართველოს საგარეო და შინაპოლიტიკური ვითარება XII ს. მეორე მეოთხედიდან 80-იანი წლების დასაწყისამდე/ საქართველოს ისტორიის ნარკვევები, ტ.3, თბილისი, 1979;
11. ნ. შენგელია, საქართველო XII-XIII საუკუნეთა მიჯნაზე/ საქართველოს ისტორიის ნარკვევები, ტ.3, თბილისი, 1979.
12. მ. გაბაშვილი, შუა საუკუნეების ქართული მემორიალური და საზეიმო
13. მონეტები (XII ს.) ახლო აღმოსავლეთი და საქართველო, თბილისი, 2008, გვ.31-49.
მოამზადა მზია სურგულაძემ