ჩორდვანელები// ჩორჩანელები

ფეოდალური საგვარეულო X ს. საქართველოში

 

      “ჩორჩანელი”, ისევე როგორც მისი პარალელური  ფორმა “ჩორდვანელი”  ზედწოდებაა სამცხის ჩორჩანელთა ფეოდალური სახლის დიდი მთავრებისა, რომლებიც ფლობდნენ სოფელ ჩორჩანს (ზარზმიდან 7კმ-ზე) სხვა მიწებთან ერთად. X საუკუნის მეორე ნახევარში ჩორჩანელთა სახლის უფროსის ჩორდვანელის შთამომავლებში (მეორე და მესამე თაობაში) “ჩორდვანელი” უკვე საკუთარ სახელად იქცა.

      ჩორჩანელთა ფეოდალური საგვარეულოს წარმომადგენელი, გიორგი ჩორჩანელი პირველად IX საუკუნის აგიოგრაფიულ ნაწარმოებში, “სერაპიონ ზარზმელის ცხოვრებაშია” მოხსენებული, თვითონ საგვარეულოს არსებობა კი VIII საუკუნიდან ივარაუდება.

      ჩორჩანელთა საფეოდალო მოიცავდა ჩორჩანს, ზანავს და სხვა დაბებს (ახლანდელი ადიგენის რაიონი), ეპარქიულად კი იგი შედიოდა მაწყვერლის სამწყროში. გიორგი ჩორჩანელის დახმარებით სერაპიონ ზარზმელმა ააშენა ზარზმის მონასტერი.

      გიორგი ჩორჩანელი, რომელიც იყო ძველ ჩორჩანელთა საგვარეულოს უკანასკნელი წარმომადგენელი, უშვილოდ გარდაიცვალა, თავისი ყმა-მამული კი დაუტოვა თავისი დის, ლატავრის (მონაზვნობაში თეკლას), შთამომავლობას. ლატავრი დაქორწინებული იყო მირიან ბაჰლაუნდზე. მათი  უფროსი ვაჟი, სულა, ჩორჩანში დამკვიდრდა და ახალ ჩორჩანელთა საგვარეულოს ფუძემდებელი გახდა. ლატავრის შუათანა ვაჟმა, ბეშქენმა, ჯაყელთა საგვარეულოს დაუდო სათავე, ხოლო უმცროსი ვაჟის, ლაკლაკის, სახელწოდებით წარმოიქმნა მესამე განშტოება _ ლაკლაკთა საგვარეულო სახლი. ახალმა ჩორჩანელებმა საგვარეულო მონასტრად ზარზმა გაიხადეს (მოგვიანებით ჩორჩანელთა სამფლობელოს ხურსისძენი დაეპატრონნენ).

      ახალ ჩორჩანელთა სახლის დაშლა ლატავრის ვაჟებს შორის სამკვდრო-სასიცოცხლო დაპირისპირების შედეგად მოხდა, რასაც დიდი არეულობა მოჰყვა მთელ სამცხეში. ეს არეულობა ჩააცხრო გიორგი მაწყვერელმა _ მან დაიპყრო აწყურის კათედრა და ჩორჩანელთა მამულებსაც დაეპატრონა.

      ჩორჩანელთა სახლის განშტოება _ ჩორდვანელთა სახლი X საუკუნის დამდეგიდან დამკვიდრებულია სამხრეთ ტაოში. მათი საგვარეულო მონასტერი იყო ოშკის ლავრა მისი დასრულების დროიდანვე (973 ). ჩორდვანელები დიდად უწყობენ ხელს ოშკში მწიგნობრობის აყვავებას. საგვარეულოს წარმომადგენლები, მათ შორის სახელგანთქმული იოვანე თორნიკე და ვარაზვაჩე პირადად საქმიანობდნენ  ოშკის სკრიპტორიუმში. იოანე სვინგელოზი, იგივე თორნიკე ერისთავი, ერისკაცობაში კარინის (სამხრეთი ტაო), მხარესაც განაგებდა. ამ დროს მისი ინიციატივით და ოშკის მწიგნობართა მონაწილეობით კარინის მონასტერში  ქართული სკრიპტორიუმი შეიქმნა. ჩორდვანელების დიდი სახლის წარმომადგენლების _ თორნიკეს და იოვანე ვარაზვაჩეს დავალებით ოშკის სკრიპტორიუმში შეუქმნიათ ქართული მწიგნობრული კულტურის დამადასტურებელი ისეთი შესანიშნავი ხელნაწერები, როგორებიცაა: “სამოთხე”, “ბიბლია”, “იოვანე ოქროპირის ცხოვრება”, კარინის ქვეყანაში გადაუწერიათ “განძი”.        

      ჯერ კიდევ ქართველთა მონასტრის დაარსებამდე ჩორდვანელთა დიდი სახლი მჭიდრო კავშირში იმყოფებოდა ათონთან. იოვანე-თორნიკეს დიდმა ავტორიტეტმა და დამსახურებამ ბიზანტიის იმპერატორის წინაშე ხელსაყრელი პირობები შექმნა ათონზე დამოუკიდებელი ქართული მონასტრის აშენებისათვის, რასაც მხარს დავით კურაპალატიც უჭერდა. ბარდა სკლიაროსის წინააღმდეგ ბრძოლიდან ტაოში დაბრუნებისთანავე იოვანე-თორნიკემ დაიწყო ზრუნვა მომავალი ქართული მონასტრის დაკომპლექტებაზე ბერმონაზვნობითა და ხელნაწერებით. მან იქ გასაგზავნად შეარჩია ზემოხსენებული ოთხი ხელნაწერი: “სამოთხე”, “ბიბლია”, იოანე ოქროპირის “ცხორება“ და “განძი”. მან ასევე თავიდანვე იზრუნა, რათა მონასტერში დაემკვიდრებინა “ფიჩოსანნი და სახელოვანი მონაზონნი”, მათ შორის ჩორდვანელთა სახლის წევრებიც, რომელნიც კი მოისურვებდნენ ათონის მონასტერში ბერად შედგომასა და მოღვაწეობას. 981 წელს იოანე-თორნიკესთან ერთად ტაოდან ათონზე წასულა ჩორდვანელთა მთელი ჯგუფი. მათ შორის ვარაზვაჩეს ძე მიქაელი, აბუჰარბი, თორნიკეს ძმა. ესენი იყვნენ სწავლული წარჩინებული მონაზვნები, რომლებმაც იმთავითვე განსაზღვრეს ათონის ქართველთა მონასტრის კულტურული როლი. ათონის ქართველთა მონასტერს ჩორდვანელები თავისად თვლიდნენ. ჩორდვანელები იყვნენ მონასტრის პირველი წინამძღვრებიც.    მათი  მეთაურობით ათონზე მოღვაწე ქართველი ბერები თავიანთი სამწერლობო, კულტურული და საზოგადოებრივ-პოლიტიკური მოღვაწეობით ქართველთა სამეფოს ინტერესებს იცავდნენ ბიზანტიაში.

      ჩორჩანელ//ჩორდვანელთა დიდი სახლის შესახებ მდიდარი ცნობებია დაცული ბასილი ზარზმელის “სერაპიონ ზარზმელის ცხოვრებაში”, “გიორგი მთაწმიდლის იოანესა და ეფთვიმის ცხოვრებაში”, ათონის ე. “სააღაპე წიგნში”, ივირონის ბერძნულ აქტებსა და მათზე თანდართულ ქართულ მინაწერებში. საგვარეულოს ცალკეული წარმომადგენლების პოლიტიკური და კულტურული მოღვაწეობის გასაცნობად უაღრესად საინტერესოა ზემოხსენებული ხელნაწერების კოლოფონები და თვით ამ ხელნაწერთა რაობის და მნიშვნელობის გათვალისწინება.

      თორნიკეს მიერ ივირონის უფლებრივი და ეკონომიური მდგომარეობის განმტკიცებამ ხელი შეუწყო აქ სამწერლობო და კულტურული საქმიანობის სწრაფ აღმავლობას. ივირონი იქცა მნიშვნელოვან მწიგნობრულ ცენტრად,  რომელიც დიდი ხნის მანძილზე ასაზრდოებდა როგორც საქართველოს, ასევე საზღვარგარეთის ქართული მწიგნობრობისა და კულტურის სხვა ცენტრებსაც. მაგრამ ივირონის მონასტრის ბედი ბეწვზე ეკიდა 1030-1040-იან წლებში _ პოლიტიკურ შეთქმულებაში მონაწილეობისათვის გიორგი I (ვარაზვაჩეს) ათონიდან გაძევების შემდეგ. გიორგი მთაწმიდელის ათონზე ჩასვლის დროიდან (1040 ) ივირონის ისტორიაში კვლავ ახალი ხანა დაიწყო. რაც შეეხება ჩორდვანელთა / ჩორჩანელთა სახლს, XI საუკუნის შემდეგ მის შესახებ ცნობები აღარ ჩანს არც ქართულ, ასევე არც ბერძნულ-სომხურ წერილობით წყაროებში.

 

 

     wyaroebi da samecniero literatura:

xelnawerebi: Ath.1. (oSkis “biblia”), Ath 9. (oSkis “samoTxe”), Ath 3 (ioane oqropiris cxovreba), moskovis sinodaluri biblioTekis #62 (“ganZis”) anderZi. ix. P. Peeters, Un colophon georgien de Thornik le Moine.-Anal. Bodl. 50 fasc. 3-4. 1932. pp. 359-360.

1. R. Blake. Catalogue des manuscripts georgiens de la Bibliotheque de laure d’Iviron au Mont Athos. Paris. 1932-1934.
2. aTonis iverTa monastris 1074 xelnaweri aRapebiT. Tb. 1901.
3. Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi. II Tbilisi 1967.
4. stefanos taroneci (asoRiki), msoflio istoria 1885.

5. e. metreveli. narkvevebi aTonis kulturul-saganmanaTeblo keris istoriidan. Tbilisi. 1996.
6. А. Цагарели, Сведения о памятникахгрузинской письменности, т.I, Вып. 1, СПб. 1886.
7. N. Adontz, Tornik le moine-Etudes armeno-byzantines. Lisbonne. 1965.
8. S. badriZe. saqarTvelos urTierTobebi bizantiasa da dasavleT evropasTan. Tb. 1984.
9. J. Lefort et D. Papachryssanthou. Ser premiers georgines alAthos. Bedi Kartlisa. V. XLI. 1983.
10. Actes d’Iviron. I Paris. 1995.
11. basili kesarielis “swavlaTa” efTvime aToneliseuli Targmani. c. qurcikiZis gamocema. Tbilisi. 1983.
12. giorgi merCule. Tbilisi 1954.
13. n. akiniani. saistorio narkvevebi. t. IV. vena 1938 (somxur enaze).
14. s.t. eremiani. liparit sardali da misi winaprebi. erevnis universitetis n. maris saxelobis kabinetis Sromebi II. erevani 1947 (somxur enaze).
15. v. kopaliani. saqarTvelosa da bizantiis politikuri urTierToba 970-1070 wlebSi. Tbilisi. 1969.
16. georgika. t. IV. nakv. II. 1952
17. Е. Такайшвили. Зарзмский монастырь, его реставрация и фрескию СМОМПК.   1905.
18. Д Бакрадзе, Кавказ в древних памятниках христианства. Записки общества  любителей кавказской археологии. Кн. 1. Тифлис. 1875.
19. Н. Ломоури. К истории восстания Варды Склира. Tbilisis saxelmwifo universitetis Sromebi. t. 67. 1957.
20. a. bogveraZe grigol bakurianis Zis tipikonis gagebisaTvis.
21. ioane, efTvime da giorgi aTonelebis berZnuli “cxovreba”. m. maCxanelis gamocema Tbilisi. 1982.
22. В. Шандровская, Одно уточнение текста хроники Скилицы по материалам сфрагистики. Сообщения  гос. Эрмитажа. Т. 11. 1975.
23. maqsime berZniSvili. ioane varazvaCesaTvis. analebi I. Tbilisi. 1947.
24. n. berZeniSvili. aTonis krebulis redaqcia. saqarTvel;os istoriis sakiTxebi. IV. Tbilisi. 1967.
25. n. vaCnaZe. serapion zarzmelis cxovreba, rogorc saistorio wyaro. Tbilisi. 1975.
26. i. javaxiSvili qarTuli samarTlis istoria Txzulebani VI Tbilisi. 1982.
27. s. kakabaZe. SoTa rusTaveli da misi vefxistyaosani. Tbilisi. 1966.
28. i. anTelava. centraluri da adgilobrivi mmarTveloba XI-XIIIss. Tbilisi. 1983.
29. qarTuli istoriuli sabuTebis korpusi I. Tbilisi. 1984.

 

 

moamzada elene cagareiSvilma